Manastir Lepenac: Hram Svetog Prvomučenika i Arhiđakona Stefana

– Despotovo najlepše čedo Moravske škole –

U dolini reke Rasine, pet kilometara nizvodno od Brusa, na oko 700 metara od glavnog puta Brus- Kruševac, nalazi se manastir Lepenac. Do manastira vodi uzan i delimično jako strm put, koji je skoro neprohodan u vreme kiša. Svetinja je počela da se gradi krajem 14. i početkom 15. veka. Zbog smrti ktitora, završena je tek u vreme kada je patrijarh Makarije Sokolović, brat Mehmed- paše Sokolovića, obnovio Pećku patrijaršiju, 1566. godine. Po predanju, ktitor Lepenca je despot Stefan Lazarević. Manastir Lepenac jedan je od najvećih i najlepših građevina Moravske škole. 

Župa Rasina se u sačuvanim istorijskim izvorima pominje više puta. Prvi put za vreme vladavine velikog župana Raške, Uroša I Vukanovića 1127- 1130.  Stefan Nemanja 1196. godine pominje župu Rasinu u povelji kojom daje dobra (posede) Studenici. Tu se pominje metoh Popovac sa crkvom i sela Kožetin i Raklja, koja su relativno blizu Lepencu. I kralj Stefan Prvovenčani pominje župu Rasinu, 1220, kada izdaje Žičku povelju, a 1382. u povelji kojom monahu Doroteju i njegovom sinu Danilu patrijarh Spiridon i knez Lazar odobravaju osnivanje manastira Drenče, takođe se pominje Rasina sa dva sela i Naupara. Despot Đurađ Branković je 1429- 1430. godine potvrdio čelniku Radiču Postupoviću, gospodaru Koznika, posede koje je imao u doba vladavine njegovog prethodnika, despota Stefana: „crkvu Blagoveštenja Presvete Vladičice naše Bogorodice na reci Grabovnici“, i pet sela: Budilovinu, Milentiju na Rasini, Trabnicu, Sebečevac i Kožetino Donje, što je sve veoma blizu Lepenca.

Središte župe Rasina bio je grad Koznik, koji se nalazi na petnaestak kilometara od manastira (srednjovekovni grad Koznik je sada pod zaštitom Republike Srbije kao spomenik kulture od velikog značaja). U neposrednoj okolini Koznika pronađeno je više komada moravske kamene plastike. Po predanju, ovde se nalazila crkva koja je bila posvećena Svetom Pantelejmonu. Isto tako u Brusu, uzidan u česmu, postoji veći fragment moravske kamene plastike, što nas upućuje na zaključak da je u sklopu tvrđave postojala pridvorna crkva, poput Lazarice u Kruševcu. Vrlo je moguće da je baš od delova ove crkve građen manastir Lepenac. Hram je najverovatnije počeo da se gradi kad i Milentija i Budilovina.

Selo Lepenac po prvi put se pominje u Pomeniku (Diptihu) srpskih arhiepiskopa i jeromonaha Manastira Pećke patrijaršije iz 16- 18.veka.

Prvi pisani pomen manastira Lepenca ostavio je Milan Đ. Milićević (1831- 1908) koji piše: „Lepenac, stara crkva na desnoj strani Rasine, malo niže ispod Brusa“.

Po predanju, manastir Lepenac bio je metoh Studenice, zadužbine Stefana Nemanje. Ktitor svetinje je, po predanju, despot Stefan Lazarević.

Ostala je sačuvana legenda da je knez Lazar sa sinom Stefanom obilazio manastire oko prestonog Kruševca. Najpre se oduševio manastirom Naupara, i onim u Lepencu, gde je u radosti izjavio da je „ispleten kao venac“, te tako nastade ime sela i manastira.

Predanje govori i da je, u vreme dok je knez Lazar zidao Lazaricu, njegov sin Stefan dovozio kamen iz ovih krajeva. Svakoga dana ostavljao je po jedna kola kamena u Lepencu, i tako zidao zadužbinu.

Pravi uzor i podstrek nastanku novog graditeljskog stila pružio je knez Lazar krajem osme decenije 14. veka u Ravanici i Kruševcu. Lazareve zadužbine snažno su pokrenule stvaralačku uobrazilju umetnika i želje novih ktitora i naručilaca koji su u Pomoravlju dobijali baštine. Zahvaljujući knezu Lazaru podignuti su manastiri koji su dodeljeni na uživanje monasima doseljenim iz istočnih zemalja nakon Maričke bitke, 1371. godine. Svetogorac Romil se naselio u pustinji kraj Ravanice pre 1376-7, starac Grigorije je dobio na upravu manastir u Ždrelu, a nešto kasnije je i kneginja Milica dala hilandarskom monahu Sisoju imanja i sredstva da sagradi manastir, posvećen Preobraženju, nedaleko od Ravanice (pre 1398.). Sve ove monaške svetinje po tipu su trikonhosi, ali je njihov spoljni ukras skromniji. Tip sedmostrane apside, veoma retke y srpskoj srednjovekovnoj arhitekturi y celini, javlja se kod Lepenca, Lešja i Sisojevca. Pored Lešja, Sisojevca i najstarije graditeljske faze Lepenca kod Brusa, sedmostranu oltarsku apsidu imala je i Bogorodica Gradačka y Čačku (zadužbina brata Stefana Nemanje, Stracimira Zavidovića iz 12. veka). Oblik sedmostrane apside (najistočniji zid hrama, najčešće polukružnog oblika iznad oltara) više ce ne javlja y moravskoj arhitekturi, uključujući i korpus mlađih moravskih zadužbina, pouzdano sagrađenih posle 1389. godine. Istovremeno građena priprata u Lepencu, s oba bočna prolaza i ulazom na zapadu, bliska je po tipu priprati Lazarice. Posmatrano y procesu stilskog razvitka, sasvim uzan kameni sokl Sisojevca prethodi nešto složenijim oblicima sa jednostavnom profilacijom y vidu torusa (Lepenac, Ravanica).

Lazarevići su imali najveću moguću podršku Crkve, posebno od trenutka kada se na njenom čelu našao patrijarh Danilo III. Kada je knez Lazar kanonizovan (1390. ili 1391.), srpski narod je dobio novu vladarsku „svetorodnu lozu“ Lazarevića. Kada je mladi knez Stefan postao punoletan 1393, sazvan je državni sabor na kome ga je srpski patrijarh Danilo III blagoslovio i uveo u vladalačko dostojanstvo „velikog kneza“. Tako je, po majci daleki potomak Vukana Nemanjića, Stefan Lazarević postao vladar i samodržac Srba. Srodstvo sa osnivačem svetorodne loze, Stefanom  Nemanjom, osnovni je razlog što su sinovi kneza Lazara i kneginje Milice dobili ista imena kao sinovi velikog župana Stefana Nemanje- Stefan i Vuk, odnosno Vukan.

Sveti Prvomučenik i Arhiđakon Stefan bio je zaštitnik loze Nemanjića. Bilo je to titularno vladarsko ime srpskih srednjovekovnih vladara iz dinastije Vojislavljevića, Kotromanića, Nemanjića i Lazarevića. I Stefan Lazarević dobio je ime po ovom svetitelju, koji je prvi mučenički postradao za Gospoda Isusa Hrista. Koliko je Sveti Stefan poštovan kod Srba svedoči veliki broj crkava i manastira posvećenih njemu (Morača, Banjska, crkva Lazarica u Kruševcu, Lipovac, Koporin, Lepenac, Slanci…).

Postavši ktitor Hilandara, kao i njegov otac, despot Stefan je, kako stoji u povelji izdatoj Hilandaru, milošću Isusa Hrista i molitvama svojih pradedova, Svetog Simeona i Svetog Save, postavljen za „samodršca i vladara“. Znatno kasnije, sazivanjem sabora svečano je proslavljeno osvećenje njegove najznačanije zadužbine, manastira Manasije (1418. godine). Tada je Stefan Lazarević, zaštitnik i pokrovitelj umetnosti i književnih stvaralaca u svojoj zemlji i ktitor hramova, na očigledan način pokazao koliko se brinuo o svojim zadužbinama koje ostavlja u amanet potomcima, i koliko poštuje običaje vladara iz dinastije Nemanjića. Uvek je sa ponosom isticao da je „sin Svetog kneza Lazara“ i „praunuk“ Stefana Nemanje.

Manastir Lepenac ima osnovu sažetog trikonhosa sa pripratom i kube. Po upotrebljenom materijalu za zidove razlikuje se od drugih spomenika moravske arhitekture. Stariji deo fasade građen je od peščara i neobrađenog škriljca. Gornji, kasnije građen deo, ozidan je poput Naupara. Priprata, nad kojom je dozidan sprat zasvedena je poluobličastim svodom, a kružna kupola podignuta je na nepravilnom kockastom prostoru. Živopis je izuzetno slabo očuvan. Uočavaju se samo tragovi na dverima (ulaznim vratima) i ponegde na unutrašnjim zidovima. Analizom maltera utvrđeno je da su sve te freske nastale nakon podizanja gornjeg dela crkve (najverovatnije u 16. veku).

Lepenac je zapusteo posle Velike seobe Srba pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem, 1690. godine.

Razrušeni manastir obišao je Sveti vladika Nikolaj Velimirović, 1932. godine. Tada je pokrenuta inicijativa da se ovaj biser Moravske škole obnovi. Komunisti su ubili igumana manastira Lepenac, Ignjatija Markovića, s kraja jeseni 1944. godine u selu Đerekare, a njegovo telo su bacili u neku jarugu. Telo nije nikada pronađeno, a kosti su odnele vodene bujice.

Istraživanje manastira, restauraciju i konzervaciju obavio je Zavod za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva, u periodu od 1968. do 1973. godine, pod rukovodstvom arhitekte Mirka Kovačevića. Tada je svetinja obnovljena, a izgrađen je i pešački most do manastira. Oko hrama su pronađeni grobovi i ostaci zidova manastirskog konaka.

Usled poratnih prilika u Jugoslaviji i nacionalizacije, danas manastir i njegov nastojatelj, jeromonah Serafim, žive dosta skromno. Ljubavlju i požrtvovanjem Visokopreosvećenog Mitroppolita i Arhiepiskopa kruševačkog Davida, meštana i ljudi dobre volje iz raznih krajeva, svetinja se obnavlja i živi.

Manastirska slava obeležava se 9. januara. Na praznik Prenosa moštiju Svetoga Prvomučenika i Arhiđakona Stefana, 15. avgusta, u porti se održava crkveno- narodni sabor i litija.

Manastir je od velike važnosti za celu Brusku opštinu kao versko, kulturno i turističko mesto. Sveta Liturgija služi se u manastiru nedeljom i praznikom. Manastir je muški.

Manastir Lepenac predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture i pod zaštitom je države. Pripada Eparhiji kruševačkoj.

Ognjen Milićević