Kulturne ustanove u gradu Kruševcu

– Čuvari istorijskog i kulturnog nasleđa-

U našem gradu postoji više različitih kulturnih ustanova: Narodni muzej, Narodna biblioteka, Istorijski arhiv, Kruševačko pozorište i Kulturni centar. Određene ustanove su pod republičkom nadležnošću, dok je većina pod nadležnošću lokalne samouprave

Narodni muzej Kruševac

Kruševački muzej predstavlja nezaobilazno odredište kada je reč o kulturnoj i turističkoj ponudi grada. Od svoga osnivanja, 19. decembra 1951, Narodni muzej Kruševac ostvaruje svoju osnovnu delatnost kroz sakupljanje, čuvanje, zaštitu i izlaganje pokretnih kulturnih dobara i ostataka materijalne kulture zavičaja. Tokom decenija, stasao je u značajnu ustanovu kulture, izgrađujući uglednu poziciju u muzejskoj mreži Srbije.

Isprva smešten u Kući Simića, vremenom je prerastao sâm objekat, premali za novonastale muzejske potrebe.

Urbanističkim planom 1964. godine predviđeno je da se ostaci Kruševačkog grada prezentuju i urede, a zdanje nekadašnje gimnazije odabrano je za smeštaj novoosnovanog muzeja.

Godine 1969. muzej se smešten u novi prostor, unutar kompleksa Kruševačkoga grada. Prilikom adaptacije 1971. godine, arhitekta Mirko Kovačević ispoštovao je autentičnost objekta, ne narušivši opšti utisak celine i sačuvavši određene detalje, kao što je izgled ulaznog hola i svečane dvorane na spratu.

U neoklasicističkom zdanju nekadašnje gimnazije, sagrađenom 1863, sa secesijskim dekorativnim elementima iz 1908, danas je smeštena stalna muzejska postavka koja svedoči o istorijskom i kulturnom razvoju i preobražaju Kruševca i okoline.

Muzejski fundus sadrži oko dvadeset i tri hiljade muzealija prirodnjačkog, arheološkog, etnološkog, istorijskog, kulturno-istorijskog i likovnog karaktera, od praistorije, preko antike i srednjeg veka, kroz razdoblje turske prevlasti i obnove srpske državnosti, sve do sredine 20. veka. Pored izložbene, muzej dužnu pažnju posvećuje istraživačkoj, izdavačkoj, kulturno-prosvetnoj i pedagoškoj delatnosti, kao i afirmaciji autentičnih vrednosti zavičaja. U tom pogledu, muzej prezentuje bogatu kulturnu baštinu putem izložbi, kataloga, stručnih publikacija i medija. Kao bitan momenat u kulturno-prosvetnom i pedagoškom radu, muzej omogućava organizovanje predavanja i stručnih vođenja po stalnoj postavci, korišćenje literature iz muzejske biblioteke, pomoć pri izradi stručnih radova i mogućnost odvijanja nastavnih i vannastavnih aktivnosti, pri čemu posebno treba istaći saradnju sa vaspitno-obrazovnim ustanovama na lokalu.

Narodni muzej Kruševac svoju politiku ostvaruje i kroz spremnost za saradnju sa ustanovama i pojedincima putem predavanja, seminara, promocija, tribina, muzičkih priredbi i sličnih sadržaja koji za cilj imaju kako popularizovanje muzejskih sadržaja tako i veće učešće javnosti u njihovom kreiranju. Osim centralnog objekta u srednjovekovnom Kruševačkom gradu, u sastav Narodnog muzeja Kruševac ulaze i Kuća Simića, Umetnička galerija i Memorijalni kompleks Slobodište. Godine 1978, po projektima arhitekata Bogdana Bogdanovića i Svetislava Živića, sagrađen je i Dom Slobodišta, predviđen za istraživački rad i izložbene aktivnosti. Nakon opsežne rekonstrukcije objekta, u njemu je od 28. decembra 2023. godine smeštena stalna muzejska postavka Kazneni zavod: Logor u Kruševcu 1941–1944, posvećena ratnom stradanju pod Bagdalom.

Za obilazak svih muzejskih prostora u gradu, posetiocima su na raspolaganju usluge stručnih vodiča, a vođenje kroz postavku dostupno je na srpskom i engleskom.

Kao deo prostorne celine Lazarevog grada, muzejsko zdanje uživa status zaštićenog kulturnog dobra.

Narodna biblioteka Kruševac

Narodna biblioteka u Kruševcu je matična opštinska biblioteka, koja pod ovim nazivom postoji od 1956. godine. Preteča biblioteke je Čitalište, osnovano 8. februara 1857. godine.

Pojava čitališta krajem 40-ih godina 19. veka je predstavljala početak preporoda Srbije u kulturnom, prosvetnom i političkom smislu. Uprkos tome što su se uslovi za osnivanje ovakvog tipa institucije javili kasno, tek nakon sticanja autonomije Hatišerifom iz 1830. godine, razvoj čitališta sa stvaranjem novih društvenih odnosa, razvojem trgovine i zanatstva je prouzrokovao ubrzano napredovanje kulture i obrazovanja u Srbiji. Broj pismenih se povećava srazmerno sa rastom čitalačke publike. Knjige i druge publikacije se štampaju u Srbiji i osnivaju se druge institucije poput Narodne biblioteke, Biblioteke Društva srpske slovesnosti, Biblioteke Srpskog Liceja (1844), nekoliko stručnih biblioteka, Čitalište beogradsko i čitališta u drugim većim mestima u Srbiji.

Iz sačuvane prepiske između „Visokoslavnog popečiteljstva“ i Načelništva okružja Kruševačkog vidi se da je akciju pokrenulo nekoliko viđenijih Kruševljana, i da je te davne 1857. upisano 50 čitalaca. Čitale su se novine i časopisi.

Grupa građana Kruševca novembra 1856. obratila se ministru prosvete sa molbom da se osnuje „prosvetno zavedenije pod imenom „Kasina“. Čitalište je osnovano 8. februara 1857. godine. Ne zna se koliko je dugo radilo s obzirom da se januara 1869. godine ponovo osniva Čitaonica. „Izvešće“ iz godine 1875. Navodi naslove časopisa koji su se mogli čitati: Zastava, Težak, Javor, Nova škola. Na ruskom jeziku Ruski mir i češki Svetozar. I ova čitaonica je prestala sa radom neke od narednih godina. Početkom 1881. osniva se Čitaonica koja ima 74 člana i čiji članovi ulažu na održanje Čitaonice po 8 dinara godišnje. Od novina tu su se mogle čitati Srpske novine, Videlo, Novi vek, Škola, Samouprava, Zastava, Srpski list, Glas Crnogoraca, Blgarski glas, Tribina, a od književnih časopisa: Javor, Porta, Pobratimstvo, Srpska zora i Starmali.

Gimnazija je u Kruševcu otvorena 1865. godine, a već sledeće ona osniva svoju biblioteku. Na osnovu izveštaja iz 1868/69. saznajemo da je biblioteka imala 105 knjiga. U međuvremenu spojene, 1871. školska i varoška biblioteka se odvajaju. Sledeći izveštaji iz 1888. godine, govore da je vlast naredila da se, zbog unapređenja nastave, pod upravu Gimnazije stavi Gradska čitaonica i đačka knjižnica, koja broji 700 knjiga. Početkom 20. veka postoje kao zasebne nastavnička i đačka knjižnica.

Knjižnica trgovačke omladine je osnovana 1911. godine. Pominje se i 1919. kao zatvorena, staleška, a 1929. godine, usled iskazanih potreba građanstva, prerasla je u knjižnicu otvorenog tipa. Između dva rata imala je oko 1.000 knjiga i bila je uređena po svim tada važećim bibliotečkim pravilima. Korišćenje knjiga se plaćalo.

Za prve tri decenije 20. veka gotovo nikakvih podataka nema o postojanju gradske biblioteke. Štampa beleži da je krajem februara 1930. u hotelu „Takovo“ održan sastanak osnivačkog odbora Kruševačke građanske čitaonice i knjižnice. Knjižnica i čitaonica tokom 30–tih godina 20. veka bila je smeštena u zgradi Načelstva. U prvo vreme radila je od 8-12 pre podne i od 4- 8 po podne, a pred početak Drugog svetskog rata nedeljom. Tokom Drugog svetskog rata sav fond Kruševačke građanske čitaonice i knjižnice raznesen je ili uništen – osim onih knjiga koje su ostale kod čitalaca.

Po oslobođenju organizacija Narodnog fronta, za potrebe „radnih ljudi i građana“, početkom 1945. godine, osnovala je Frontovsku biblioteku. Narodni front je preuzeo knjižni fond Trgovačke omladine i organizovao akciju sakupljanja knjiga od građana. Najveći broj pozajmljenih knjiga je posle rata vraćen biblioteci. Bio je to njen početni fond, zajedno sa knjigama Knjižnice Državne trgovačke akademije. Taj fond je smešten u trgovačku radnju „Braće Rajković“. Bibliotekari su posao obavljali volonterski. Od godine 1946. pa nadalje osnovano je više desetina narodnih knjižnica u selima kruševačkog kraja.

Odluku o osnivanju Gradske biblioteke i čitaonice, odnosno promeni naziva, Gradski narodni odbor Kruševca doneo je 1. oktobra 1947. godine. Fond biblioteke je brojao 8.964 knjiga, i imala je upisanih 1.427 čitaoca.

Današnji naziv biblioteka dobija 1956. godine. Godine 1960. proglašena je za opštinsku matičnu biblioteku, a sledeće godine za sresku matičnu biblioteku, što je ostala do danas. U to vreme nije bila na jedinstvenoj lokaciji već je bila smeštena na više mesta u gradu. Od 1967. godine nalazi se na delu prvog sprata, a kasnije na celom spratu i međuspratu Doma sindikata na Trgu kosovskih junaka u centru grada.

Biblioteka je danas savremena i uspešna u ostvarivanju programskih zadataka i delovanju u svojoj sredini. O tome svedoči preko 40 priznanja, diploma, pohvalnica, plaketa i nagrada, koje je društvena zajednica, uža i šira, dodelila Narodnoj biblioteci Kruševac.

Narodna biblioteka Kruševac raspolaže fondom od preko 157.000 knjiga i oko 300 naslova serijskih publikacija – časopisa i novina. Korisnicima je na raspolaganju zanimljiva literatura za sve uzraste (Zavičajno, Pozajmno odeljenje za čitaoce starije od 14 godina i Dečije odeljenje). Biblioteka poseduje knjige na ruskom, francuskom i engleskom jeziku, raznovrsnu zavičajnu neknjižnu građu (fotografije, razglednice, plakate…) a korisnicima omogućava i stalan pristup elektronskim izvorima.

U cilju promovisanja knjige i čitanja, Biblioteka organizuje raznovrsne kulturne programe – prilagođene različitim starosnim dobima i obrazovnim profilima.

Biblioteka se bavi i izdavačkom delatnošću – objavljuje dela koja afirmišu zavičaj i lokalne kulturne vrednosti. Njeno stručno glasilo je časopis Savremena biblioteka.

Narodna biblioteka Kruševac je zahvaljujući donaciji Trayal korporacije, od skoro opremljena posebnim uređajem za sterilizaciju knjiga koji ih čisti od virusa, bakterija, prašine. Reč je o uređaju SUV-C/111, proizvodu domaće firme „VIMS-elektrik“ iz Tršića. Uređaj je implementiran u rad Pozajmnog odeljenja za odrasle, najprometnije lokacije Narodne biblioteke Kruševac, gde se ostvaruje i najveći dnevni broj pozajmica.

Narodna biblioteka Kruševac matična je za biblioteke u opštinama Aleksandrovac, Brus, Varvarin, Ćićevac, Trstenik i Kruševac.

Umetnička galerija

Otvaranjem prve izložbe, 27. januara 1962, Umetnička galerija u Kruševcu otpočela je sa radom za potrebe izlaganja, prikupljanja, čuvanja i proučavanja značajnih umetničkih pojava i tendencija u zemlji, kao i umetnosti nastale na području grada i regiona. U trenutku osnivanja, delovala je u okviru muzeja, da bi nakon razdoblja samostalnog funkcionisanja (1971–1991) ponovo postala sastavni deo Narodnog muzeja Kruševac. Zgradu, sa pratećim objektima u dvorišnom delu, grad je otkupio za potrebe Umetničke galerije,1984. godine.

Definisanim ciljevima u periodu ustanovljenja, postavljena je jasna koncepcija formiranja zbirke i izložbenog programa, gde predstavljanje značajnih pojava i ličnosti, posebno umetnika mlađe generacije, prati izdavanje kataloga. U okviru delatnosti, formirana je stručna biblioteka, kao i dokumentacija relevantna za proučavanje umetničkih zbivanja kojima se bavi.

Zdanje umetničke galerije je izgrađeno 1929. godine. Prvobitno je to bila porodična kuća poznatog kruševačkog trgovca Ljotića. Renovirana je 1961, da bi godinu dana kasnije bila otvorena kao galerijski prostor u sklopu Narodnog muzeja Kruševac.

Umetnička galerija raspolaže izložbenim prostorom na oko 140 m2 organizovanim u pet prostorija, međusobno povezanim u sačuvanoj autentičnosti rasporeda i dekoracije u duhu secesije. U Umetničkoj galeriji redovno se organizuju izložbe slika i drugih umetničkih dela kruševačkih umetnika, kao i gostujuće izložbe.

Zgrada umetničke galerije, sa pratećim objektima u dvorišnom delu, proglašena je za kulturno dobro od izuzetnog značaja.

Istorijski arhiv

Začeci organizovanog prikupljanja i čuvanja arhivske građe se javljaju u 19. veku u tadašnjoj Kneževini Srbiji. Društvo srpske slovesnosti je 1848. godine počelo da sakuplja materijal i podatke o novijoj srpskoj istoriji koji svedoče o razvoju srpske državnosti, a nastali su radom državnih organa, institucija i pojedinaca. Od tada datira ideja o osnivanju Državnog arhiva Srbije čiji zadatak bi bio čuvanje ove dokumentacije.

Marta 1948. godine je osnovan arhiv u Kruševcu pod nadležnošću Saveta za prosvetu i kulturu grada. Za prvog rukovodioca je postavljena Desanka Matić, profesorka istorije Gimnazije Kruševac sa zadatkom da organizuje rad. Kao radna prostorija prvobitno je korišćena nastavnička zbornica u Gimnaziji. U tom periodu je veoma mali broj arhivskih dokumenata prikupljen ili otkupljen. Problem je predstavljao i nedostatak radnog prostora koji bi bio opredeljen samo za poslove Arhivskog središta.

Aprila 1949. Ministarstvo prosvete Socijalističke Republike Srbije preuzima finansiranje honorara rukovodiocima Arhivskih središta i dostavlja im uputstva za dalji rad. Početak 1950-ih godina je obeležen i stvaranjem prvih radničkih saveta kao savetodavnih organa u preduzećima. Od 1964. Istorijski arhiv se bavi i izdavačkom delatnošću. Od tada se objavljuje stručni časopis „Rasinski anali”, koji izlazi i danas.

Istorijski arhiv Kruševac je osnovan kao samostalna ustanova 27. decembra 1968. godine. Zadatak Istorijskog arhiva Kruševac je da prikupi, obradi i prezentuje javnosti pouzdane dokaze za proučavanje prošlosti. Istorijski arhiv Kruševac se od osnivanja bavi prikupljanjem arhivske građe, fotografija, starih i retkih knjiga i ostalih arhivalija na teritoriji Rasinskog okruga.

Delatnost Arhiva se realizuje i kroz rad čitaonice, izdavanje prepisa i kopija arhivske građe, priređivanjem izložbi, promocija, predavanja, naučnih skupova, kao i korišćenjem novih informaciono-komunikacionih tehnologija, kroz saradnju sa drugim kulturnim ustanovama, školama i medijskim kućama.

U depoima Arhiva, čuva se 835 fondova organa uprave, školstva, crkava i manastira, privrednih i drugih organizacija, kulturnih, socijalnih i drugih ustanova, kao i mnogobrojnih udruženja sa teritorije Rasinskog okruga.

Najstariju arhivsku građu u depoima Arhiva čine fondovi Kožetinska crkva 1834—1972, Matične knjige rođenih, venčanih i umrlih vođene u crkvi od 1837—1946, kao i Načelstvo okruga kruševačkog 1839—1921.

U Istorijskom arhivu Kruševac čuva se ukupno oko 8.500 dužnih metara arhivske građe koja obuhvata period od 1834. do 2021. godine.

Danas Arhiv posećuje približno 4.000 stranaka na godišnjem nivou. Trenutno je izdato preko 8.000 overenih fotokopija istorijskih dokumenata.

Kruševačko pozorište

Prvo pozorište koje se vezuje za Kruševac je putujuće pozorište „Car Lazar”, koje je osnovao komičar Dušan Kujundžić (1878—1944). Četiri godine po raspuštanju ovog pozorišta, posle balkanskih ratova, 1914. godine, u Kruševcu se formira državno pozorište. Pozorišni savet koji je imenovao ministar prosvete Kraljevine Srbije je odredio Kruševac za sedište Povlašćenog pozorišta „Joakim Vujić” (pre toga sa sedištem u Požarevcu). Upravnik pozorišta je bio Kosta Delini, a pokrivalo je teritoriju Kruševca, Kraljeva, Čačka, Užica, Gornjeg Milanovca, Ribarske banje i Sokobanje.

Kruševačko pozorište osnovano je pod ovim imenom 29. marta 1946. godine. Bioskop „Jastrebac” je uz veliki napor iseljen iz zgrade pozorišta i u okviru adaptacije bivše zgrade Opštine Kruševac je proširen pozorišni prostor za 200 m². Adaptacija je rađena po projektu Predraga Vertovšeka i trajala je dve godine, njeno finansiranje je samo delimično vršeno iz sredstava Fonda za kulturu, a u većem obimu donatorstvom organizacija kruševačke privrede. Studio je vodio Milorad Đorgović, a predavači su bili Borisav Mihailović i reditelji koji su radili na pripremi pozorišnih komada u Kruševcu.

U Kruševačkom pozorištu su svoje prve uloge ostvarili mnogi poznati srpski glumci među kojima su: Radmila Savićević, Mihajlo Bata Paskaljević, Božidar Savićević, Milan Puzić, Miodrag Petrović Čkalja, Zorica Stefanović, Ljiljana Toković, Dragica Tomaš, Olga Stanisavljević, Vlastimir Đuza Stojiljković i Taško Načić, kao i mnogi mlađi glumci koji su svoja glumačka iskustva stekli u ovom pozorištu poput Sergeja Trifunovića, Vojina Ćetkovića, Nataše Tapušković, Katarine Marković…

Kulturni centar

Kulturni centar Kruševac je najveća ustanova kulture u gradu. Zgrada je podignuta 1939. Kulturni centar Kruševac osnovan je 1992. godine spajanjem Doma omladine, pionira „Mladost“ i društvenog preduzeća „Kruševac film“. Duga i plodna istorija sjedinila se u značajno iskustvo, koje zaposleni u današnjem centru koriste za realizaciju impozantnog broja programa. Kulturni centar Kruševac raspolaže sa više prostornih celina, prilagođenih posebnim sadržajima koji se u njima realizuju.  Zgrada Doma omladine sa Belom salom i Klubom KCK, bioskop Kruševac i Legat Milića od Mačve, mesta su kroz koja godišnje prođe više hiljada posetilaca. Pored produkcije samostalnih programa Kulturni centar sarađuje i sa drugim institucijama u gradu u organizaciji više značajnih manifestacija.

Vaspitno-obrazovna delatnost je osnovna programska aktivnost Kulturnog centra. U oblastima koje su slabo ili nimalo zastupljene u redovnom školovanju, odvija se dodatna edukacija mladih i razvijaju se umetnički talenti. Studio za govor i glumu, Likovni studio, Škola baleta, Škola savremenog plesa, Škola za ritmiku i narodne igre, Radionica za kreativno pisanje, neke su od sekcija centra. U okviru ove delatnosti rade i nastupaju mladi muzički bendovi.

Kulturno-umetnički program obuhvata realizaciju gostovanja poznatih stvaralaca iz svih oblasti umetnosti i kulture. Na ovaj način posetioci su u prilici da uživo prate dešavanja na aktuelnoj sceni Srbije.

U okviru zabavnog programa organizuju se koncerti popularne muzike.

Izdavačka delatnost pored izdanja probranih autora sadrži i časopis „Putevi kulture”. Časopis izlazi dva puta godišnje, u februaru i septembru.

Međunarodni Festival humora i satire „Zlatna kaciga“

Zlatna kaciga je najznačajniji brend Kulturnog centra Kruševac i jedan od znakova prepoznavanja za grad Kruševac u internacionalnim okvirima.

Festival podrazumeva konkurs na određenu temu koja se objavljuje na svečanoj dodeli nagrada prvog aprila. Festival ima sledeće kategorije: karikaturu, portret karikaturu, pisanu formu i strip. Raspisuje se i konkurs za mlade do 18 godina koji prati istu temu.

Ognjen Milićević

Foto: Turistička organizacija grada Kruševca, Vikipedija, sajt U gradu