Crkva Svetog Arhiđakona i Prvomučenika Stefana – Lazarica – Čuvar Kosovskog zaveta

Vekovima opstajući uprkos stradanjima i nedaćama koje su zadesile naš narod, Crkva Lazarica je dokaz da je srpski narod jedino sa verom u Boga i spremnošću na žrtvu uprkos sili koja mu preti, mogao preživeti. Još je Sveti Simeon Mirotočivi (Stefan Nemanja), kada se pridružio svom sinu Svetom Savi na Svetoj Gori i zamonašio u manastiru Hilandar, ostavio zavet budućim pokolenjima u vidu ikone Mati Božije Hilandarske, na kojoj je predstavljena Mati Božija kako drži Hrista u rukama, kome Arhanđeo pokazuje simbole Raspeća (krst, sunđer na trsci i koplje), a On se, u strahu, okreće na drugu stranu. Iako danas te ikone nema više u Hilandaru, sačuvana je na živopisu nekih naših crkava i obično se nalazi na najistaknutijem mestu uz ikonostas. Ova ikona šalje jasnu poruku budućim naraštajima srpskog naroda- predodređene su vam muke, istrpite i spašćete se.

Tu poruku jasno je shvatio knez Lazar Hrebeljanović, koji je izabrao Carstvo Nebesko umesto zemaljskog, polažući svoj život na oltar otadžbine zajedno sa svojim ratnicima i vitezovima u Kosovskom boju 28. juna 1389. godine. Suštinu ovog herojskog i bogougodnog dela lepo opisuje monahinja Jefimija u svojoj „Pohvali knezu Lazaru”, koja je izvezena na crvenoj tkanini i napravljena kao ćivot (pokrov preko kovčega za ubijenog kneza), pisanoj početkom 15. veka: „Postigao si da ostaviš propadljivu visotu zemaljskog gospodstva i da se obagriš krvlju svojom i sjediniš sa vojnicima Nebeskog Cara…, moli da pravoslavna vera hrišćanska neoskudno stoji u otačastvu ti… ”.
Crkvu Lazaricu podigao je knez Lazar povodom izmirenja sa Carigradskom patrijaršijom 1375. i rođena svog prvenca Stefana. Građena je između 1377. i 1380. godine. Konstantin Filozof, pripovedajući o knezu Lazaru, jedini beleži podatke o zidanju Hrama u svom delu „Žitije despota Stefana Lazarevića”: „U svome životu sazda tvrde gradove, sazda i (grad) zvani Kruševac, u kome podiže najkrasniju Crkvu Velikome Prvomučeniku Arhiđakonu Stefanu, radi molitve za uvek spominjanoga sina svojega”.

Ranije su postojala mišljenja da je reč o manastirskoj crkvi. Dr Vasilije Marković u svom delu „Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovekovnoj Srbiji” napisanom 1920. navodi tvrdnju Adama Stefanovića da je možda u pitanju nekadašnji utvrđeni manastir, od koga su opstale manastirska crkva i glavni odbrambeni pirg (Donžon kula). Ipak, nakon novijih istraživanja, utvrđeno je da Lazarica pripada grupi pridvorskih crkava. Tome su saobrazne i njene nevelike dimenzije: dužina 15,65 m, najširi deo 5,20 m, dok je najviša kupola visoka 17,25 metara. Zidana je u autentičnom vizantijsko- moravskom stilu, kao drugi njegov biser, posle Ravanice. Piše profesorka Ljubica Petković u svom članku o Crkvi Lazarici u reviji „Čarapanija”.

Način njenog zidanja je naizmenično ređanje horizontalnih kamenih tesanika od belovodskog peščara sa po tri reda opeke povezane debelim malternim spojnicama. Jasno su uočljive kamene rozete koje krase fasadu Hrama, kao i zvonik. Inače, na Lazarici je ukupno 19 rozeta, najviše od svih sakralnih objekata moravske arhitekture. Na rozeti južne fasade predstavljeni su cvetovi krina, dok se iznad južnog prolaza vidi predstava dvoglavog orla, heraldičkog simbola dinastije Nemanjića. Karakteristična je kula- zvonik, iznad priprate. Kula je služila kao zvonara, što je izmenjeno tokom restauracije početkom 20. veka.

Interesantno je da Lazarica od pada Kruševca pod tursko ropstvo 1454. godine nije pretvorena u džamiju i nije pretrpela veća oštećenja. Počev od francuskog putopisca Bertrandona de la Brokijera, svi koji su pohodili ovaj deo turskog vilajeta beležili su postojanje „najkrasnije crkve”. Bogosluženja u njoj prestala su ubrzo po uspostavljanju turske vlasti u prvoj polovini 15. veka. Kada i u kom obimu je obnavljana Crkva tokom viševekovne turske okupacije, ne znamo sa sigurnošću.

Prvi put možda 1689. ili 1690. godine, kada je grad Kruševac bio najduže slobodan pre Prvog srpskog ustanka. Tada su trupe markgrofa Badenskog zajedno sa srpskim ustanicima ušle u grad, Crkva je ponovo osvećena na praznik Rođenja Presvete Bogorodice, i prvi put je tada u njoj vršeno bogosluženje. Ovaj praznik Crkva danas proslavlja kao hramovnu slavu.

Drugi put 1737. godine tokom kratkotrajne austrijske vladavine, kada je Lazaricu ukrasio verovatno zograf Andrej Andreović sa družinom. Od tog slikarstva očuvani su samo fragmenti, preostali nakon obnove 1843. godine. Obično se pomišlja na to da Crkva prvobitno nije bila živopisana, ali će pre biti da je bila oslikana, ali se od fresaka iz vremena kneza Lazara ništa nije očuvalo. To potvrđuju i zapažanja Mihaila Valtrovića, koji je 1888. godine u potkupolnom delu hrama otkrio ostatke starog živopisa.

Moguće je i da je prvobitni živopis postojao, ali je uništen prilikom obnove Hrama, piše profesorka Tatjana Starodubcev u članku „Pisani izvori o crkvama i manastirima podizanim ili obnavljanim u oblastima Lazarevića i Brankovića”. Crkva je i danas bez fresaka. Između dva svetska rata planirano je ikonopisanje. Oslikavanje je povereno slikaru i ikonopiscu Živoradu Nastasijeviću, ali zbog izbijanja Drugog svetskog rata, to nije realizovano.

Tokom četvrtog austro- turskog rata 2. januara 1790. godine, Kruševac je oslobodio komandant srpskih frajkora (dobrovoljačkih odreda u austrijskoj vojsci) pukovnik Mihajlo Mihaljević. Ulazeći u grad nakon što je porazio tursku vojsku i naterao je na povlačenje, obišao je ostatke građevina iz Lazarevog vremena. Crkva Lazarica je bila pretvorena u konjušnicu. Naredio je da se Crkva očisti. Sutradan je u njoj održao službu uz pesmu „Tebe Boga hvalimo”. Ipak, Srbija ubrzo ponovo potpada pod tursko ropstvo na osnovu odredbi Svištovskog mira 1791. Godine, beleži Ljubiša Đidić u monografiji „Kruševac”.

Kada govorimo o obnovama Lazarice spomenimo jedno predanje koje je početkom 20. veka zabeležio Petar Popović u Kruševcu: „Pred prvi Karađorđev ustanak, nekoj babi u Kruševcu dođe u snu jedan svetac (Lazar), i naredi joj da ode u tvrđavu i izmoli od Turaka da se Crkva malo očisti i pokrije. Ona to i učini, i Turci dopuste Kruševljanima da Crkvu doteraju. Ona je tada pokrivena velikim starinskim ćeramidima od kojih sam i ja nalazio ostatke, no služila nije. Ovako sam slušao pre 20 godina od starih ljudi u Kruševcu”.

Zaista, Turci su pred Prvi srpski ustanak dozvolili radove na nekoliko crkava u okolini grada. Tako je 1803. sagrađena Crkva u Kožetinu, a 1804. ili 1805. godine obnovljen je manastir Naupara. Piše u članku Olivere Dumić i Nebojše Đokića „Kruševačke crkve za vreme osmanske vladavine”.

Kruševac je oslobođen tokom Prvog srpskog ustanka 1806. godine i tako je ostalo sve do 1813. Verovatno je i tada Crkva donekle obnovljena, a dobila je i zvono, izliveno u beogradskoj Topolivnici, dar Vožda Karađorđa Petrovića, koje i danas poziva vernike na službu.

Premda je bilo pokušaja da se Hram osposobi za službu odmah po konačnom oslobođenju, poslednjih dana 1832. godine. To je ipak učinjeno tek početkom leta 1833. kada je Mileta Radojković poslao pismo, i dobio odobrenje od kneza Miloša da se Crkva osvešta i opremi za bogosluženje. To je i učinjeno tokom boravka kneza Miloša Obrenovića u Kruševcu na Vidovdan 1833. godine.

Ikonostas je izradio 1844. godine pred posetu kneza Aleksandra Karađorđevića Kruševcu poznati požarevački slikar Živko Pavlović, deda Milene Pavlović Barili.

Konačno, 1887. godine specijalna komisija izradila je plan restauracije, i posle izvršenih priprema, septembra 1904. počeli su radovi koji su okončani 1909. godine, a nadzirao ih je arhitekta Petar Popović. Tada je Hramu vraćen najverovatniji prvobitni izgled. Uklonjena su zvona iz kule nad pripratom, i sagrađena posebna zvonara sa satom. Znatno kasnije, 1938. godine, sagrađena je ograda u Porti (kasnije premeštena na Staro groblje) sa kapijom postavljenom jugozapadno od Crkve.
Konzervatorski radovi izvođeni su od 1961. do 1963. i 1967. godine, pod rukovodstvom Branislava Vulovića. Novi parohijski dom, na mestu gde se nalazila stara crkvena kuća, građen je od 1997. do 2000. kada je osvećen. 2004. godine zamenjeni su stari krstovi na centralnom i zapadnom kubetu Crkve, a 2008. izgrađena je palionica sveća i prodavnica. 2009. godine postavljen je mermerni pod u Crkvi, pločnik ispred Hrama i popločane prilazne staze.

Lazarica je danas najstarije i najvrednije zaštićeno kulturno dobro od izuzetnog značaja u našem gradu. U hramu se čuva deo moštiju ktitora Svetog Velikomučenika kneza Lazara, i kopija Jefimijine „Pohvale knezu Lazaru”. Omiljena je destinacija svih putnika namernika iz zemlje i inostranstva koji dolaze da posete naš grad, i stoji kao podsetnik srpskom narodu kolikom cenom su naši preci platili slobodu u kojoj mi danas živimo.

Ognjen Milićević